अधिकार प्रत्यायोजन र समन्वय

प्रश्न. अधिकार प्रत्यायोजन बारे चर्चा गर्दै यसका महत्व, तरीका र सीमाहरू उल्लेख गर्नुहोस् ? (१+३+३+३)

"सहज कार्यवातावरणको लागि अधिकार प्रत्यायोजन"

माथिल्लो तह वा पदाधिकारीमा निहित अधिकार र जिम्मेवारीलाई कानुन बमोजिम मातहतका निकाय वा पदाधिकारीहरूमा हस्तान्तरण गर्ने कार्यलाई अधिकार प्रत्यायोजन भनिन्छ । अधिकार प्रत्यायोजनलाई प्रशासनिक विकेन्द्रीकरणको व्यवहारिक आयामको रूपमा समेत लिने गरिन्छ । यो पदसोपान पद्धतिमा आधारित हुन्छ जहाँ अधिकारको प्रत्यायोजन भएतापनि उक्त्त काम प्रतिको उत्तरदायित्व भने प्रत्यायोजकमा नै रहन्छ । अधिकार प्रत्यायोजनलाई कर्मचारीतन्त्रको उर्जाशक्ति वा उत्प्रेरणाको रूपमा लिने गरिन्छ । अधिकार प्रत्यायोजन हुन अधिकार प्रत्यायोजन गर्ने व्यक्ति निकाय र पदाधिकारीहरूबीच पारस्परिक विश्वास, समन्वय र सहकार्य हुनु जरूरी हुन्छ ।यो संघीयताको पूर्व सर्त पनि हो ।

अधिकार प्रत्यायोजनको महत्व

• संगठनको कार्यवातावरणमा सहजता ल्याउन
• प्रशासनिक कृयाकलापलाई विकेन्द्रित गर्न एवं विकेन्द्रीकरणलाई व्यवहारीक तुल्याउन
• उच्च र अधिनस्त कर्मचारीहरूबीच सहकार्य र समन्वय बढाउन
• कार्यवातावरणलाई Office friendly बनाउन
• कार्यसम्पादनमा effectiveness र efficiency बढाउन
• कार्यालयको कार्यबोझ कम गर्न र कर्मचारीहरूलाई काम प्रति जिम्मेवार तुल्याउन
• सेवाप्रवाहलाई सरलीकरण गरी कार्यसम्पादनलाई छिटो छरितो बनाउन
• समग्रमा सहभागितामूलक व्यवस्थापन पद्धतिलाई व्यवहारिक बनाउन

अधिकार प्रत्यायोजनका तरीका वा स्वरूप

• तल्लो तहमा र उपल्लो तहमा ( Top –Down approach)
• समान तहमा हुने ( Horizontal Approach)
• पूर्ण वा आंशिक (Holistic or Partial Approach)
• शर्त वा शर्तरहित ( Conditional  or Unconditional Approach)
• औपचारिक(लिखित) वा अनौपचारिक(अलिखित)( Formal or Informal)
• प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष (Direct or Indirect)

अधिकार प्रत्यायोजनको सीमाहरू वा प्रत्यायोजन गर्न नमिल्ने अधिकारहरू

• आफैले निर्णय गर्नुपर्ने भनी कानूनमा स्पष्ट किटान गरिएका विषयसम्बन्धी अधिकारहरू
• कानूनमा प्रत्योजन गर्न मिल्दैन भनी स्पष्ट किटान गरिएका विषयसम्बन्धी अधिकारहरू
• पुनरावेदन सुन्ने तथा दण्ड एवं पुरष्कृत गर्ने विषयहरू
• नीति तथा योजना निर्माणका विषयहरू
• बजेट निर्माण र कार्यान्वयन सम्बन्धी अधिकारहरू
• आफू मातहतका कर्मचारीहरूको सुपरीवेक्षण अनुगमन र मूल्याकंन गर्ने सम्बन्धी अधिकारका विषयहरू

यसरी

अधिकार प्रत्यायोजन प्रशासनिक विकेन्द्रीकरणको एउटा महत्वपूर्ण आयाम हो । अधिकार प्रत्यायोजन व्यवस्थापकीय प्रकृया भएकोले यसले हरेक संगठनमा कार्यवोभभः कम गर्न र मातहतका कर्मचारीलाई जिम्मेवार बनाउन भूमिका खेल्छ । तथापी सबै अधिकारहरू प्रत्यायोजन गर्न नमिल्ने र अधिकार प्रत्यायोजनसँगै उत्तरदायित्व व्यक्तिमा नै रहने हुँदा अधिकार प्रत्यायोजन गर्दा प्रचलित कानूनी व्यवस्थाको परिपालना गर्नु अहिलेको खाँचो हो ।

प्रश्न. समन्वयका तरिका के हुन्? सार्वजनिक प्रशासनमा यसको महत्व उल्लेख गर्दै समन्वयका लागि नेपालमा भएका व्यवस्थाहरू बारे चर्चा गर्नुहोस्? (४+३+३)

"Coordination is the crux of management"

संगठनको निर्दिष्ट लक्ष्य हासिल गर्न संगठनका व्यक्ति भौतिक स्रोत साधन एवं समग्र क्रियाकलापहरूबीच सामञ्जस्यता कायम गर्ने कार्यलाई नै समन्वय भनिन्छ ।संगठनका विभिन्न अंग र तिनका कृयाकलापहरूबीच अन्तरसम्बन्ध कायम गरी सांगठनिक लक्ष्य प्राप्तिको दिशातर्फ उन्मुख गर्ने कार्य समन्वय हो । प्रशासनमा विभिन्न निकाय इकाइ र सरचना हुने भएकाले समन्वयको विशेष महत्व रहन्छ । सार्वजनिक प्रशासन वृहत सांगठनिक संरचना भएकोले यसको सफलता र असफलता नै समन्वयमा निर्भर रहने गर्छ ।

समन्वयका तरीकाहरू

क) औपचारिक समन्वय

• नीतिगत स्पष्टता र उद्देश्य निश्चित गरिन्छ
• औपचारिक रूपमा नै नीति तथा कार्यक्रम तय गरिन्छ
• कार्ययोजना र सांगठनिक ढाँचाको व्यवस्थापन हुन्छ
• आयोग कार्यदल गठन बैठक भेला आदि गरिन्छ
• काम कर्तव्य र जिम्मेवारीको स्पष्ट किटान हुन्छ
• नेतृत्वको चयन हुन्छ
• व्यवस्थापन सञ्चार प्रणाली हुन्छ।

ख) अनौपचारिक समन्वय

• अनौपचारिक समूहको प्रर्वद्धन हुन्छ
• स्व समन्वय वा आत्म समन्वय हुने गर्छ
• कर्मचारी तालिम र प्रशिक्षणको व्यवस्था हुने गर्छ
• समूहकार्यमा जोड दिइन्छ
• नेतृत्व र सहायक बीच अन्तरकृया हुने गर्छ
• गुनासो सुनुवाई र व्यवस्थापन हुने गर्छ।

सार्वजनिक प्रशासनमा समन्वयको महत्व

• सार्वजनिक प्रशासनको प्रभावकारीता वृद्धि गर्न
• कामको गुणस्तर परिणाम र लागतबीच सामन्ञ्जस्यता कायम गर्न
• भौतिक मानवीय लगायतका स्रोत र साधनको optimum utilization गर्न
• सेवा प्रभावलाई सरलीकृत र नियमित तुल्याउन
• काममा हुने overlapping र gaping कम गर्न
• प्रशासनिक कृयाकलापमा आदेश नियन्त्रण र संचार प्रकृयालाई व्यवस्थित तुल्याउन
• अन्तर निकाय समबन्धलाई प्रगाढ तुल्याउन
• सुरपरिवेक्षण नियन्त्रण र निर्देशनको कार्यमा सहजता ल्याउन
• संगठनको कार्यसम्पादन स्तरमा Synergistic effect ल्याउन
• समस्याको समयमै पहिचान गरी समाधान गर्न
• संगठनमा द्धन्द एवं विवादको अवस्था सृजना हुन नदिन र नियन्त्रण गर्न
• समग्रमा संगठनका कार्यमा सुधार गर्दै संगठनको ख्याति वृद्धि गर्न।

नेपालको सार्वजनिक प्रशासनमा समन्वयका लागि भएका व्यवस्थाहरू

• नेपालको सार्वजनिक प्रशासन पदसोपानिक पद्धतिमा आधारित रहेको छ
• कार्यजिम्मेवारी र कार्यविभाजन स्पष्ट रूपमा हुने गर्छ
• माथिल्लो निकाय वा पदाधिकारीबाट मातहतकालाई अधिकार प्रत्यायोजन गर्न सक्ने स्पष्ट व्यवस्था रहेको छ
• सेवा प्रवाहलाई सरलीकरण गर्न प्रत्येक कार्यालयमा नागरिक बडापत्रलाई अनिवार्य बनाइएको छ
• आधुनिक सूचना प्रविधिको प्रयोगमा जोड दिइएको छ
• प्रत्येक कार्यालयमा सूचना अधिकारी र गुनासो सुन्ने अधिकारीको व्यवस्था रहेको छ
• कार्यालयले प्रत्येक चार महिनामा सार्वजनिक सुनवाई गर्नुपर्ने व्यवस्था रहेको छ
• सम्रगमा सार्वजनिक प्रशासनलाई अन्तरनिकाय समन्वय र बाह्य समन्वयमा प्रभावकारी बनाउन जोड दिइएको छ।

अन्त्यमा

संगठन आफैमा विभिन्न पक्षहरूबीचको अन्तरसम्बन्धात्मक जटिल संरचना तथा सञ्जाल हो। यस्तो संरचना र सञ्जालमा रहेर साझा र संगठनात्मक लक्ष्य हासिल गर्न सबैबीच उचित तादाम्यता कायम गर्नु अति जरूरी हुन्छ। तसर्थ व्यवस्थापनको समग्र क्रियाकलापलाई प्रतिफलमुखी एकीकृत र समृद्ध बनाउन संगठनमा सम्बन्धित सबैको सहकार्य र समन्वय आजको आवश्यकता हो।