राष्ट्रिय सुरक्षाबारे तपाईंले नसोचेका ५ आश्चर्यजनक कुराहरू

परिचय

"राष्ट्रिय सुरक्षा" भन्ने बित्तिकै तपाईंको मनमा के आउँछ? सिमानामा तैनाथ सिपाही, देशको नक्सा, वा गोप्य रूपमा काम गर्ने जासुस? सामान्यतया हाम्रो सोच यिनै कुराहरूमा सीमित हुन्छ। तर के तपाईंलाई थाहा छ, नेपालको आधिकारिक राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिले यो विषयलाई निकै फराकिलो र गहिरो दृष्टिकोणबाट हेर्छ? यो लेखले नेपालको राष्ट्रिय सुरक्षा नीति, २०७३ मा उल्लेखित केही त्यस्ता अनपेक्षित तर महत्त्वपूर्ण पक्षहरूलाई सरल भाषामा प्रस्तुत गर्नेछ। आउनुहोस्, राष्ट्रिय सुरक्षाको परम्परागत धारणाभन्दा पर गएर यसका केही आश्चर्यजनक आयामहरूलाई बुझौं।

मुख्य बुँदाहरू

१. सुरक्षाको परिभाषा सोचेभन्दा धेरै फराकिलो छ

राष्ट्रिय सुरक्षाको अर्थ सेना र सिमानाको रक्षा मात्र होइन। नेपालको राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिले यसलाई एक बहुआयामिक विषयको रूपमा परिभाषित गरेको छ। यसअनुसार, देशको सार्वभौमिकता र अखण्डताको रक्षा जति महत्त्वपूर्ण छ, त्यति नै महत्त्वपूर्ण सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, मानवीय, र वातावरणीय सुरक्षा पनि हो। नीतिले सुशासन, विकास र मानव अधिकार जस्ता पक्षहरूलाई समेत राष्ट्रिय सुरक्षाको अभिन्न अंग मानेको छ।

विश्लेषण: यो किन महत्त्वपूर्ण छ भने, यसले सरकारले गर्ने हरेक कामलाई राष्ट्रिय सुरक्षासँग जोड्छ। यसको अर्थ, जब सरकारले गुणस्तरीय शिक्षामा लगानी गर्छ वा स्वच्छ पानीको पहुँच सुनिश्चित गर्छ, त्यो पनि राष्ट्रिय सुरक्षालाई बलियो बनाउने एक महत्त्वपूर्ण कदम हो। देशको सुरक्षा नागरिकको जीवनस्तर र समग्र विकाससँग अभिन्न रूपमा जोडिएको हुन्छ भन्ने यसको सन्देश हो।

नीतिमा स्पष्ट रूपमा भनिएको छ:

सुरक्षा बहु–आयामिक विषय भएकोले यसले मुलुकको सार्वभौमिकता, राष्ट्रिय अखण्डता, भौतिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक य मानव पक्षलाई समेट्दछ।

२. हाम्रा आन्तरिक चुनौतीहरू नै प्रमुख खतरा हुन्

हामी प्रायः बाह्य आक्रमणलाई राष्ट्रिय सुरक्षाको सबैभन्दा ठूलो खतरा मान्छौं। तर, राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिले देश भित्रका चुनौतीहरूलाई प्रमुख खतराको रूपमा पहिचान गरेको छ। नीतिमा उल्लेख गरिएका केही प्रमुख आन्तरिक खतरा र चुनौतीहरू यस्ता छन्:

• राजनीतिक अस्थिरता: सरकार परिवर्तन र राजनीतिक विभाजनले देशलाई कमजोर बनाउँछ।
• अपराधको राजनीतिकरण: अपराधमा राजनीतिक संरक्षण हुनु र राजनीतिमा अपराधीहरूको प्रवेश बढ्नु।
• भ्रष्टाचार: यसले राज्यका संस्थाहरूलाई खोक्रो बनाउँछ र विकासमा बाधा पुर्‍याउँछ।
• कमजोर अर्थतन्त्र र परनिर्भरता: आर्थिक रूपमा अरूमाथि निर्भर रहँदा राष्ट्रिय निर्णय क्षमता कमजोर हुन्छ।
• गरिबी र बेरोजगारी: यसले नागरिकमा निराशा र असन्तुष्टि बढाउँछ।
• सामाजिक सद्भावमा खलल: विभिन्न जातजाति, धर्म र समुदायबीच द्वन्द्व सिर्जना हुनसक्ने गतिविधिहरू।

विश्लेषण: यो कुराले धेरैलाई आश्चर्यमा पार्न सक्छ, तर यसले एउटा गहिरो सत्य उजागर गर्छ। जब भ्रष्टाचारले जरा गाड्छ वा राजनीतिक अस्थिरता हुन्छ, त्यसले बाहिरी शत्रुले भन्दा छिटो देशको विकास र नागरिकको भरोसालाई कमजोर बनाउँछ। बलियो घरभित्रबाटै बन्छ भन्ने सन्देश यसले दिएको छ।

३. हरेक पाइलामा सन्तुलनको खोजी

राष्ट्रिय सुरक्षा नीति कुनै एक पक्षमा मात्र केन्द्रित छैन, बरु यसले विभिन्न विषयहरूबीच नाजुक सन्तुलन कायम गर्नुपर्ने आवश्यकतालाई जोड दिन्छ। यो नीतिले राज्य सञ्चालनका क्रममा निम्न कुराहरूबीच सन्तुलन खोज्नुपर्ने उल्लेख गरेको छ:

• प्राकृतिक स्रोतको उपयोग र राष्ट्रिय हित संरक्षण: देशको समृद्धिका लागि स्रोत उपयोग गर्ने तर भविष्यको लागि त्यसको संरक्षण पनि गर्ने।
• राज्यको खुलापन र गोपनीयता: सूचना प्रवाहमा पारदर्शिता अपनाउने तर राष्ट्रिय सुरक्षासँग सम्बन्धित विषयमा गोपनीयता कायम राख्ने।
• नागरिक स्वतन्त्रता र उनीहरूको कर्तव्य: नागरिकलाई स्वतन्त्रता दिने तर उनीहरूलाई देशप्रतिको कर्तव्य पनि बोध गराउने।
• राष्ट्रिय अखण्डता र स्थानीय स्वायत्तता: सिंगो देशको एकतालाई कायम राख्दै प्रदेश र स्थानीय तहलाई अधिकारसम्पन्न बनाउने।

विश्लेषण: यसले देखाउँछ कि राष्ट्र चलाउनु भनेको कुनै एउटा कुरालाई मात्र प्राथमिकता दिनु होइन, बरु एकआपसमा बाझिने जस्ता देखिने विभिन्न हितहरूबीच निरन्तर सामञ्जस्य कायम गर्नु हो। यो सन्तुलन कायम गर्न नसक्दा नै नीतिगत असफलताहरू देखिन्छन्— कहिले विकासको नाममा वातावरण विनाश हुन्छ, त कहिले सुरक्षाको नाममा नागरिक स्वतन्त्रता खुम्चिने डर हुन्छ।

४. देशको सुरक्षाको मुख्य आधार भनेकै जनता हुन्

राष्ट्रिय सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने सबैभन्दा ठूलो स्रोत के होला? सेना, प्रहरी वा हतियार? राष्ट्रिय सुरक्षा नीति, २०७३ ले एउटा आश्चर्यजनक तर शक्तिशाली जवाफ दिन्छ: राष्ट्रिय सुरक्षाको प्रमुख स्रोत 'नेपाली जनता तथा तिनको संगठित शक्ति' हो। यसको अर्थ, देशको वास्तविक शक्ति र सुरक्षाको अन्तिम आधार भनेको सचेत र एकताबद्ध नागरिक नै हुन्। यसका साथै, नीतिले प्रवासी नेपालीहरूले राष्ट्रिय हितमा गर्ने योगदानलाई पनि सुरक्षाको एक स्रोतको रूपमा मानेको छ।

विश्लेषण: यसले राष्ट्रिय सुरक्षालाई सरकार वा सेनाको मात्रै जिम्मा हो भन्ने सोचलाई चुनौती दिन्छ। यसको अर्थ हो, बलियो नागरिक समाज, जागरुक मतदाता, र आफ्नो समुदायप्रति जिम्मेवार नागरिक नै देशको रक्षाको पहिलो पङ्क्ति हुन्। सुरक्षाकर्मीको भूमिका तब मात्र प्रभावकारी हुन्छ जब जनता सचेत र संगठित हुन्छन्।

५. अन्तिम लक्ष्य रक्षा मात्र होइन, समृद्धि हो

राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिको परिकल्पना के हो? खतराबाट बच्ने मात्र? होइन। यस नीतिको बृहत्तर सोच र परिकल्पना निकै सकारात्मक र महत्वाकांक्षी छ। यसले "स्वतन्त्र, सार्वभौमसत्ता, स्वाधीन, अखण्ड, स्वाभिमानी, सबल, समृद्ध, शान्त, आत्मनिर्भर र सुरक्षित संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल" को परिकल्पना गरेको छ।

विश्लेषण: यो परिकल्पनाले राष्ट्रिय सुरक्षालाई डर र नियन्त्रणको विषयबाट आशा र अवसरको विषयमा रूपान्तरण गर्छ। बलियो राष्ट्र त्यो होइन जोसँग धेरै हतियार छन्, बलियो राष्ट्र त्यो हो जहाँका नागरिक समृद्ध र खुसी छन्। यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने राष्ट्रिय सुरक्षाको अन्तिम उद्देश्य खतराबाट बच्नु मात्र नभई एक यस्तो उन्नत, समृद्ध र शान्तिपूर्ण समाज निर्माण गर्नु हो, जहाँ हरेक नागरिकले सुरक्षित र सम्मानित जीवन जिउन सकून्।

निष्कर्ष

अन्त्यमा, राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिले हामीलाई सिमानाको रक्षाभन्दा धेरै पर हेर्न सिकाउँछ। यसले देखाउँछ कि देशको वास्तविक सुरक्षा भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्ने हाम्रो प्रतिबद्धतामा, हरेक नागरिकलाई विकासको हिस्सेदार बनाउने हाम्रो सन्तुलनमा, र हामी जनता एक हौं भन्ने हाम्रो विश्वासमा लुकेको हुन्छ। यो नीतिले प्रष्ट पार्छ कि राष्ट्रको जग बाहिरी आक्रमणले होइन, आन्तरिक कमजोरीले हल्लाउँछ, र यसलाई बलियो बनाउने जिम्मा सरकारको मात्र नभई हरेक सचेत नागरिकको काँधमा छ।