बहुआयामिक गरिबीको मापन

बहुआयामिक गरिबी (Multidimensional Poverty) मापन गर्ने प्रक्रिया सामान्यतया अल्कायर-फोस्टर (Alkire-Foster) विधि मा आधारित हुन्छ, जुन संयुक्त राष्ट्रसंघको विकास कार्यक्रम (UNDP) र अक्सफोर्ड पभर्टी एन्ड ह्युमन डेभलपमेन्ट इनिसिएटिभ (OPHI) द्वारा विकसित गरिएको हो। नेपालमा पनि यो विधि प्रयोग गरिन्छ, विशेषगरी राष्ट्रिय तथ्याङ्क कार्यालय र सम्बन्धित निकायहरूले। बहुआयामिक गरिबीले आय (पैसा) मात्र नभई जीवनका विभिन्न पक्षहरूमा अभावलाई मापन गर्छ। यसको मापन निम्न तरिकाले हुन्छ:

१. आयाम र सूचकहरूको चयन

नेपालमा बहुआयामिक गरिबी मापनका लागि सामान्यतया तीन मुख्य आयाम र तिनका सम्बन्धित सूचकहरू प्रयोग गरिन्छ:

स्वास्थ्य:

• पोषण (बालबालिका वा परिवारमा कुपोषणको अवस्था)
• बाल मृत्युदर (परिवारमा बाल मृत्युको अनुभव)

शिक्षा:

• स्कूलमा उपस्थिति (बालबालिकाको स्कूल भर्ना र नियमितता)
• शैक्षिक उपलब्धि (परिवारमा कसैको न्यूनतम शैक्षिक स्तर)

जीवनस्तर:

• खाना पकाउने इन्धन (सुरक्षित इन्धनको प्रयोग)
• सरसफाइ (शौचालयको पहुँच)
• खानेपानी (स्वच्छ पानीको उपलब्धता)
• बिजुली (विद्युतको पहुँच)
• आवास (घरको गुणस्तर)
• सम्पत्ति (आधारभूत सम्पत्तिको स्वामित्व, जस्तै रेडियो, टिभी, साइकल आदि)

नेपालको सन्दर्भमा यी सूचकहरू स्थानीय परिस्थितिअनुसार परिमार्जन हुन सक्छन्।

२. अभावको परिभाषा

प्रत्येक सूचकमा निश्चित मापदण्ड (threshold) तोकिन्छ। यदि कुनै व्यक्ति वा परिवार त्यो मापदण्ड पूरा गर्न असफल हुन्छ भने, त्यसलाई अभाव (deprivation) मानिन्छ। उदाहरण:

• यदि परिवारमा ५ वर्षमुनिका बालबालिका कुपोषित छन् भने, त्यो स्वास्थ्य आयाममा अभाव हो।
• यदि परिवारमा कुनै पनि वयस्कले ५ कक्षा पूरा गरेका छैनन् भने, त्यो शिक्षा आयाममा अभाव हो।

३. भार (Weight) प्रदान

प्रत्येक आयाम र सूचकलाई समान वा सन्दर्भअनुसार फरक भार (weight) दिइन्छ। नेपालमा सामान्यतया तीन आयामलाई बराबर भार (प्रत्येकलाई १/३) दिइन्छ, र प्रत्येक आयामभित्रका सूचकहरूले पनि समान वा परिभाषित भार पाउँछन्।

४. गरिबीको कटअफ (Cutoff)

• प्रत्येक व्यक्तिको अभाव स्कोर गणना गरिन्छ, जुन कुल भारको आधारमा प्रतिशतमा व्यक्त गरिन्छ।
• यदि कुनै व्यक्तिको अभाव स्कोर निश्चित कटअफ (जस्तै, ३३.३%) भन्दा माथि छ भने, त्यो व्यक्ति बहुआयामिक गरिब मानिन्छ। नेपालमा यो कटअफ सामान्यतया ३०-३३% को बीचमा राखिन्छ।

५. बहुआयामिक गरिबी सूचकांक (MPI) गणना

MPI दुई प्रमुख घटकबाट बन्छ:

• H (Headcount Ratio): कुल जनसंख्यामा बहुआयामिक गरिबीमा रहेका व्यक्तिको प्रतिशत।
• A (Intensity of Poverty): गरिब व्यक्तिहरूले औसतमा कति अभाव भोगिरहेका छन् (अभावको गहनता)।

MPI = H × A

उदाहरण: यदि १७.४% जनसंख्या गरिब छ (H) र तिनले औसतमा ४०% अभाव भोग्छन् (A), तब MPI = ०.१७४ × ०.४ = ०.०६९६।

नेपालको सन्दर्भमा

नेपालको राष्ट्रिय तथ्याङ्क कार्यालयले नेपाल जीवनस्तर सर्वेक्षण र अन्य सर्वेक्षणहरू (जस्तै, नेपाल बहुआयामिक गरिबी सूचकांक प्रतिवेदन) मार्फत यी सूचकहरूको डेटा संकलन गर्छ। २०७९/८० मा नेपालको बहुआयामिक गरिबी दर १७.४% थियो, जसले स्वास्थ्य, शिक्षा, र जीवनस्तरमा अभाव भएका जनसंख्यालाई प्रतिनिधित्व गर्छ। यो दर ग्रामीण र शहरी क्षेत्र, साथै विभिन्न भौगोलिक क्षेत्र (जस्तै, हिमाल, पहाड, तराई) मा फरक-फरक हुन्छ।

निष्कर्ष

बहुआयामिक गरिबी मापनले आयमा मात्र सीमित नभई जीवनका आधारभूत आवश्यकताहरूमा पहुँचको कमी मापन गर्छ। यो विधि नीति निर्माताहरूलाई गरिबी न्यूनीकरणका लागि लक्षित हस्तक्षेपहरू (जस्तै, शिक्षा सुधार, स्वास्थ्य सेवा विस्तार) पहिचान गर्न सहयोग गर्छ।