जेन्जी आन्दोलन: कारण, परिणाम र अबको बाटो

युवा आन्दोलनको नयाँ स्वरूप: 'जेन्जी' आन्दोलन, कारण, परिणाम र अबको बाटो (भ्रष्टाचार, सुशासन र अवसरको खोजीमा एक पुस्ताको विद्रोह)

१. विषय प्रवेश

सन् १९९७ देखि २०१२ को बीचमा जन्मेको पुस्ता, जसलाई 'जेनेरेसन जेड' (Gen Z) वा 'जेन्जी' भनेर चिनिन्छ, नेपालको इतिहासमा एक महत्वपूर्ण मोडमा खडा भएको छ। सूचना प्रविधिको विकास र सामाजिक सञ्जालको सहज पहुँचले विश्वव्यापी चेतनाले सुसज्जित यो पुस्ताले नेपालमा 'व्यवस्था परिवर्तन' लाई 'अवस्था परिवर्तन' मा रूपान्तरण गर्न नसकेको यथार्थसँग निराशा व्यक्त गर्दै नयाँ आन्दोलनको सूत्रपात गरेको छ। यो आन्दोलन सडकमा मात्र सीमित छैन; यो सामाजिक सञ्जालको भित्ताबाट मौलाएको, अन्याय र कुशासनविरुद्धको एक चेतनामूलक विद्रोह हो।

२. जेन्जी आन्दोलनका मुख्य कारण तथा केन्द्रित विषयहरू

नेपालको जेन्जी आन्दोलन परम्परागत राजनीतिक दलको नेतृत्व र कार्यशैलीबाट आजित भई स्वतःस्फूर्त रूपमा जन्मिएको हो। जेन्जी आन्दोलनका महत्वपूर्ण पाटोहरू निम्नानुसार छन्:

क्र.सं.	केन्द्रित विषयहरू	संक्षिप्त विश्लेषण
१	देशमा व्याप्त भ्रष्टाचार	यो जेन्जी आन्दोलनको मुख्य विषय हो। ठूला घोटालाहरू (जस्तै: नक्कली भुटानी शरणार्थी प्रकरण, ललिता निवास प्रकरण, सुन तस्करी आदि) मा उच्च पदस्थ नेता तथा कर्मचारीहरूको संलग्नताले गर्दा यो पुस्तामा राज्यप्रतिको विश्वास गुमेको छ। 'साना माछालाई जालमा पार्ने तर ठूलालाई उन्मुक्ति दिने' प्रवृत्तिको विरोध यसले गरेको छ।
२	सुशासन र विधिको शासनको अभाव	लोकतान्त्रिक गणतन्त्र र सङ्घीयता आए पनि 'विधि र प्रणालीलाई भत्काउने, बिगार्ने क्रम' नरोकिएको प्रति आक्रोश। राजनीतिक नियुक्तिमा 'योग्य र राम्राभन्दा पनि हाम्रा' ले प्राथमिकता पाउनु र अति राजनीतिकरणले राज्यका हरेक संयन्त्रलाई पंगु बनाउनु।
३	सामाजिक सञ्जालमाथिको प्रतिबन्ध तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको हनन्	पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जाल बन्द गर्ने सरकारी प्रयासले यो पुस्ताको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता र सूचनाको हकमाथि प्रहार भएको ठहर गर्दै आक्रोस चुलियो। सामाजिक सञ्जाल जेन्जीका लागि सूचना लिने/दिने, संगठित हुने र विचार व्यक्त गर्ने प्रमुख माध्यम हो।
४	बेरोजगारी र अवसरको अभाव	'ठूलो संख्यामा नेपालीहरू विदेशमा खुनपसिना बगाउन बाध्य' भएको तितो यथार्थ। देशभित्र दक्ष जनशक्तिले काम नपाउनु, जसका कारण युवाको सीप र ज्ञान विदेशी भूमिमा पलायन हुनु (Brain Drain)। नेपाल श्रमशक्ति सर्वेक्षण (२०७८/७९) अनुसार बेरोजगारी दर ५.१% छ, तर १५-२९ वर्ष उमेर समूहको बेरोजगारी दर यसभन्दा धेरै उच्च छ र विदेशिने युवाको संख्या (दैनिक करिब २,००० भन्दा बढी श्रम स्वीकृति) ले भयावह अवस्था देखाउँछ।
५	उच्चस्तरीय जीवनशैली र असमानता	'केही सीमित नेताहरूको अवस्था परिवर्तन भए पनि सर्वसाधारणको अवस्था झन् बिग्रिएको' र 'नेता र तिनका परिवारको जीवनशैली उच्चस्तरीय देखिनु' ले पैदा गरेको वर्ग संघर्षको भावना। 'राजतन्त्रको अन्त्य गरे पनि झन् धेरै राजाहरू जन्मिए' भन्ने गुनासो असमानताको चरम अभिव्यक्ति हो।

३. देशको विकासको वर्तमान यथार्थ: सकारात्मक उपलब्धिहरू

जेन्जी आन्दोलन निराशाबाट जन्मिएको भए तापनि देशमा केही महत्वपूर्ण र सकारात्मक परिवर्तनहरू भएका छन्, जसलाई नजरअन्दाज गर्न मिल्दैन:

• भौतिक पूर्वाधार: देशका सबै ७७ जिल्लाहरू राष्ट्रिय सडक सञ्जालले जोडिएका छन्। हुलाकी राजमार्ग, मध्यपहाडी लोकमार्ग लगायतका ठूला परियोजनाहरू अगाडि बढेका छन्। 
• ऊर्जा क्षेत्र: उर्जा उत्पादन बढेर देशबाट लोडसेडिङको पूर्ण अन्त्य भएको छ र भारततर्फ विद्युत व्यापार भएको छ। नेपाल विद्युत प्राधिकरणको तथ्याङ्क अनुसार, भारतमा निर्यात भइरहेको विद्युतले विदेशी मुद्रा आर्जनमा टेवा पुर्‍याएको छ। 
• आर्थिक सूचक: मानव विकास सूचकांक (HDI) मा नेपालको स्थान सुधार भएको छ। बहुआयामिक गरिबी (Multidimensional Poverty) सन् २०१४ को २८.६% बाट घटेर पछिल्लो २०७९/८० को तथ्याङ्क अनुसार १७.४% मा झरेको छ, जसले जीवनस्तरमा सुधार आएको संकेत गर्दछ। 
• सूचना प्रविधि तथा वित्तीय पहुँच: दूरसञ्चारको पहुँच ८०% भन्दा माथि पुगेको छ। वित्तीय पहुँच र डिजिटल कारोबारमा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ। 
• शिक्षा र स्वास्थ्य: आधारभूत शिक्षामा पहुँच बढेको छ र शिशु मृत्युदर घटेको छ। सरसफाइ र जनचेतनामा समेत उल्लेख्य सुधार भएको छ।

४. परिणाम र प्रभाव

जेन्जी आन्दोलनले नेपाली राजनीतिमा केही गम्भीर प्रभावहरू छोडेको छ:

• स्वतन्त्र उम्मेदवारहरूको उदय: यस आन्दोलनले परम्परागत पार्टीहरूको विकल्पमा आगामी निर्वाचनमा स्वतन्त्र उम्मेदवारहरूको उदयलाई मलजल गर्ने छ, जसले स्थापित राजनीतिक शक्तिहरूलाई चुनौती दिएको छ। 
• नैतिक दबाब र खबरदारी: सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गरी सत्तासीन नेता र कर्मचारीहरूलाई जनताप्रति उत्तरदायी बन्न निरन्तर दबाब सिर्जना भएको छ। यसले केही भ्रष्टाचारका मुद्दाहरूमा छानबिन गर्न सरकारलाई बाध्य तुल्याएको छ। 
• राजनीतिक चेतनाको नवीकरण: यो पुस्ता राजनीतिक 'पार्टी' भन्दा पनि 'मुद्दा र समाधान' मा बढी केन्द्रित छ। यसले नेपालको राजनीतिक बहसलाई व्यक्ति केन्द्रितबाट नीति केन्द्रित बनाउन सहयोग पुर्‍याएको छ। 
• सङ्घीयताको औचित्यमाथि प्रश्न: सङ्घीयता आए पनि जनतामा निराशा उस्तै रहेको र 'विधि र प्रणालीलाई भत्काउने' क्रम नरोकिएकोले जेन्जीले यसको कार्यान्वयन पक्ष र औचित्यमाथि समेत प्रश्न उठाउन थालेको छ।

५. अबको बाटो: सकारात्मक दृष्टिकोण र समाधानका उपायहरू

जेन्जी आन्दोलन आक्रोश र निराशाको उपज भए पनि यसले आशा र परिवर्तनको सम्भावना बोकेको छ। अबको बाटो सकारात्मक र संरचनात्मक सुधारमा केन्द्रित हुनुपर्छ:

• भ्रष्टाचारमा शून्य सहनशीलता: सबै तहको भ्रष्टाचार नियन्त्रणका लागि राजनीतिक नेतृत्वको दृढ इच्छाशक्ति र राज्यका संस्थाहरूलाई राजनीतिक प्रभावबाट मुक्त गरी सशक्त बनाउनु अपरिहार्य छ। 
• सुशासन र प्रणालीको सुदृढीकरण: अति राजनीतिकरणको अन्त्य गर्दै योग्यता, क्षमता र कार्यसम्पादनमा आधारित प्रशासनिक संरचनाको विकास हुनुपर्छ। राजनीतिक दलको विधान होस् वा राज्यको कानून, व्यक्ति अनुकूल परिवर्तन गर्ने प्रवृत्तिलाई रोक्नुपर्छ। 
• आर्थिक क्रान्ति र अवसर सिर्जना: सूचना प्रविधि, पर्यटन र जलविद्युत क्षेत्रमा लगानी बढाई रोजगारी सिर्जना गर्नुपर्छ। युवाको सीपलाई देश विकासमा लगाउन सीप विकास र उद्यमशीलतालाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ। 
• सन्तुलित सूचना र सहभागिता: जेन्जी पुस्ताको ऊर्जालाई विध्वंसात्मक नभई रचनात्मक बाटोमा डोर्‍याउनुपर्छ। सरकारले सामाजिक सञ्जालमा प्रतिबन्ध लगाउनुभन्दा यसलाई जनमत सुन्ने र संवाद गर्ने माध्यम को रूपमा प्रयोग गर्नुपर्छ।

६. निष्कर्ष

जेन्जी आन्दोलन नेपालको राजनीतिक परिदृश्यमा एक निर्णायक मोड हो। यो पुस्ताले नेपालको लोकतान्त्रिक गणतन्त्रलाई 'सङ्गठन र सिन्डिकेट' बाट मुक्त गरी 'योग्यता र सुशासन' को मार्गमा डोर्‍याउन खोजिरहेको छ। विगतका उपलब्धिहरूमा टेकेर, भ्रष्टाचारलाई जरैदेखि उखेलेर र युवालाई देशमै अवसर सिर्जना गरेर मात्र यो आन्दोलनलाई देश विकासको सकारात्मक ऊर्जामा बदल्न सकिन्छ। जेन्जीको विद्रोह 'व्यवस्था' सँग होइन, 'अवस्था' सँग हो, र अबको नेतृत्वले यो सन्देशलाई गम्भीरतापूर्वक लिँदै देशलाई समृद्धिको मार्गमा हिँडाउनु अनिवार्य छ।