तीन नदीको संगम नवलपरासी त्रिवेणी धाम

नवलपरासीको त्रिवेणी धामलाई नेपालको हरिद्वार पनि भनिन्छ, जहाँ नारायणी, तमसा (पूर्णभद्रा), र सोनभद्र (स्वर्णभद्रा) नदीहरूको पवित्र संगम हुन्छ।

यी नदीहरूको उत्पत्ति र त्रिवेणीसम्मको प्रवाह यसप्रकार छ:

१. नारायणी नदी (Gandaki River)

नारायणी नदी नेपालका ठूला नदीमध्ये एक हो।

• उद्गम स्थल: नेपालको मुस्ताङ जिल्लास्थित दामोदर कुण्ड र तिब्बतको सिमाना नजिकैबाट यसको उत्पत्ति हुन्छ।
• प्रवाह: यो नदी सप्तगण्डकीका रूपमा धौलागिरी र अन्नपूर्ण शृङ्खलाहरू बीचबाट गहिरो खोँच बनाउँदै बग्छ।
• त्रिवेणीसम्म: नेपालको देवघाटमा कालीगण्डकी र त्रिशुलीको संगमपछि यसलाई नारायणी भनिन्छ। यही विशाल जलराशि दक्षिणतर्फ बग्दै नवलपरासीको त्रिवेणीमा आइपुग्छ।

२. सोनभद्र नदी (Sonabhadra River)

सोनभद्रलाई स्वर्णभद्रा (सुनको धारा) पनि भनिन्छ।

• उद्गम स्थल: यो नदी भारतको मध्य प्रदेशस्थित अमरकण्टक पठार (Amarkantak Plateau) बाट उत्पत्ति हुन्छ। यही पठारबाट भारतको अर्को महत्त्वपूर्ण नदी नर्मदा पनि उत्पन्न हुन्छ।
• प्रवाह: अमरकण्टकबाट निस्केपछि सोन नदी (भारतमा यसलाई Son River वा Sone River भनिन्छ) उत्तर-पश्चिम हुँदै पूर्वतर्फ बग्छ।
• त्रिवेणीसम्म: नेपालको माडी उपत्यका (चितवन) नजिकको पहाडी क्षेत्र सोमेश्वर पर्वतबाट बग्दै आउने सानो भित्री धारलाई यहाँ सोनभद्र भनिन्छ र यही धार त्रिवेणीमा नारायणीसँग मिसिन्छ।

३. तमसा नदी (Tamasa River)

तमसालाई पूर्णभद्रा पनि भनिन्छ।

• उद्गम स्थल: यसको उद्गम स्थलको बारेमा धेरै स्पष्ट जानकारी पाउन कठिन छ, तर स्थानीय र धार्मिक मान्यता अनुसार यो नदी नेपालको चितवन जिल्लाको माडी उपत्यका र सोमेश्वर पर्वत शृङ्खलाको तल्लो भू-भागबाट उत्पन्न भएको मानिन्छ।
• प्रवाह: यो नदी माडी उपत्यकाका केही भित्री भागहरूमा बग्दै त्रिवेणीतर्फ अग्रसर हुन्छ।
• त्रिवेणीसम्म: यो नदी सोनभद्रभन्दा केही पश्चिममा बग्दै नारायणीमा मिसिन आइपुग्छ। यसलाई पञ्चा नदी पनि भनिने गरिन्छ।

नवलपरासी त्रिवेणी (त्रिवेणीधाम) को संगम

नवलपरासीको विनयी त्रिवेणी गाउँपालिका-६ मा रहेको त्रिवेणी धाम, जहाँ गजेंद्र मोक्ष धाम पनि अवस्थित छ, निम्न तीन नदीहरूको मिलनले बनेको छ:

• नारायणी (गण्डकी): विशाल, मुख्य र पश्चिम-पूर्व सिमानामा बग्ने नदी।
• तमसा (पूर्णभद्रा): सोमेश्वर पर्वत क्षेत्रबाट बग्दै आउने पौराणिक नदी।
• सोनभद्र (स्वर्णभद्रा): भारतको अमरकण्टकदेखि नेपालको सिमानातर्फ बग्दै आउने नदीको सहायक/भित्री धार।

विशेषता: धार्मिक मान्यताअनुसार, नारायणीको विशाल जलराशिको बीचमा अन्य दुई स-साना जलधाराहरू (तमसा र सोनभद्र) मिलेकाले यसलाई प्रयाग (भारतको गंगा, यमुना, सरस्वतीको संगम) जस्तै पवित्र त्रिवेणी मानिन्छ। यही स्थानमा गज (हात्ती) को मोक्ष र ग्राह (गोही) को उद्धार भएको पौराणिक कथा प्रचलित छ।