१. परिचय
कुनै पनि राष्ट्रको दिगो अस्तित्व र नागरिकको सर्वाङ्गीण हित सुनिश्चित गर्ने एक बहुआयामिक अवधारणाको रूपमा राष्ट्रिय सुरक्षालाई लिइन्छ। परम्परागत रूपमा यसले राष्ट्रको सीमा र सार्वभौमसत्ताको रक्षालाई मात्रै जोड दिन्थ्यो भने आधुनिक मानव-केन्द्रित अवधारणाले मानव अधिकारको संरक्षण, दिगो विकास, र गरिबी, रोग तथा अशिक्षाबाट मुक्तिको सुनिश्चितता जस्ता पक्षहरूलाई पनि समेट्छ। यसर्थ, राष्ट्रिय सुरक्षा परम्परागत र नवीनतम अवधारणाहरूको एक बृहत् संयोजन हो। नेपालको राष्ट्रिय सुरक्षा नीति, २०७३ (२०७५ मा संशोधित) ले यही बृहत् दृष्टिकोणलाई आत्मसात् गर्दै देशको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता र राष्ट्रिय एकतालाई अक्षुण्ण राख्दै दिगो शान्ति, सुशासन र समृद्धिको मार्गचित्र स्थापित गरेको छ।
२. बृहत्तर सोच, परिकल्पना र मार्गदर्शक सिद्धान्तहरू
कुनै पनि राष्ट्रिय नीतिको दीर्घकालीन सोच र परिकल्पनाले त्यसको वैचारिक आधारशिला निर्माण गर्दछ, जसले राज्यको रणनीतिक गन्तव्य र राष्ट्रिय आकांक्षालाई निर्देशित गर्छ। यसले राज्यका सम्पूर्ण संयन्त्रहरूलाई एउटै लक्ष्यतर्फ अग्रसर हुन प्रेरणा दिन्छ र नीतिको मूल मर्मलाई स्पष्ट पार्दछ।
बृहत्तर सोच र परिकल्पना
नेपालको राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिको अन्तिम लक्ष्य एक यस्तो राष्ट्र निर्माण गर्नु हो, जसलाई निम्न रूपमा परिकल्पना गरिएको छ:
"स्वतन्त्र, सार्वभौमसत्ता, स्वाधीन, अखण्ड, स्वाभिमानी, सबल, समृद्ध, शान्त, आत्मनिर्भर र सुरक्षित संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल।"
मार्गदर्शक आधारहरू
यो नीति देहायका प्रमुख सिद्धान्तहरू र आधारहरूबाट निर्देशित छ, जसले यसको कार्यान्वयनलाई दिशाबोध गर्दछ:
- नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रिय एकता, स्वाधीनता र स्वाभिमानको रक्षा।
- संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक शासन व्यवस्थाको सुदृढीकरण।
- दिगो शान्ति, राजनीतिक स्थायित्व र विकासको सुनिश्चितता।
- नेपालको संविधानमा उल्लिखित राज्यका निर्देशक सिद्धान्त र नीतिहरूको पालना।
- सर्वाङ्गीण मानवीय सुरक्षा, सामाजिक सद्भाव, सहिष्णुता र सामञ्जस्यताको प्रवर्द्धन।
- सुरक्षा निकायहरूलाई सबल, सुदृढ, व्यावसायिक, समावेशी र उत्तरदायी बनाउने।
- प्राकृतिक स्रोतहरूको राष्ट्रिय हितअनुकूल समुचित उपयोग।
३. मूलभूत उद्देश्य र राष्ट्रिय हितका विषयहरू
राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिको प्रभावकारिता यसले निर्धारण गर्ने स्पष्ट उद्देश्य र राष्ट्रिय हितको सुझबुझपूर्ण पहिचानमा निर्भर गर्दछ। नेपालजस्तो भू-राजनीतिक रूपमा संवेदनशील राष्ट्रका लागि यी तत्वहरूले राज्यका सम्पूर्ण स्रोत र संयन्त्रलाई राष्ट्रिय स्वाभिमानको रक्षा र आर्थिक समृद्धिको दिशामा केन्द्रित गर्न रणनीतिक कम्पासको काम गर्दछन्।
मूलभूत उद्देश्यहरू
राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिका प्रमुख उद्देश्यहरू निम्नानुसार रहेका छन्:
- नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रिय एकता, स्वाधीनता र स्वाभिमानको रक्षा गर्नु।
- नेपाली जनता, सीमा, भूमि, जल, अर्थतन्त्र, र प्राकृतिक तथा सांस्कृतिक सम्पदाको सुरक्षा सुनिश्चित गर्नु।
- मानव अधिकारको संरक्षण र संवर्द्धन गर्नु।
- संयुक्त राष्ट्र संघको बडापत्र, असंलग्नता र पञ्चशीलका सिद्धान्तमा आधारित स्वतन्त्र परराष्ट्र नीतिको सञ्चालन गर्दै बाह्य सम्बन्धको विकास गर्ने र विश्व शान्तिमा योगदान पुर्याउनु।
- जनताको सर्वोत्तम हितअनुकूल आर्थिक समृद्धि र सुरक्षित वातावरणको प्रत्याभूति दिँदै नेपाललाई समृद्ध र समुन्नत राष्ट्र बनाउनु।
राष्ट्रिय हितका विषयहरू
नीतिले राष्ट्रिय हितका विषयहरूलाई विशिष्ट र रणनीतिक गरी दुई तहमा पहिचान गरेको छ, जसका एकीकृत सार निम्नानुसार छन्:
- राष्ट्रिय एकता र सार्वभौमिकता: नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रिय एकता, स्वाधीनता र स्वाभिमानको रक्षा गर्नु।
- राजनीतिक स्थायित्व र सुशासन: संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संरक्षण गर्दै दिगो शान्ति र कानुनी शासन कायम राख्नु।
- आर्थिक समृद्धि: जलस्रोत लगायतका प्राकृतिक सम्पदाको राष्ट्रिय हितअनुकूल दिगो उपयोग गर्दै आर्थिक समृद्धिलाई गति दिन र लगानीमैत्री वातावरण सुनिश्चित गर्न सक्षम सुरक्षा प्रणालीको विकास गर्नु।
- सामाजिक सद्भाव: राष्ट्रिय पहिचानको रक्षा गर्दै सामाजिक र धार्मिक सहिष्णुता प्रवर्द्धन गर्नु।
- अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध: संयुक्त राष्ट्र संघको बडापत्र र पञ्चशीलका सिद्धान्तमा आधारित परराष्ट्र नीति सञ्चालन गर्दै कुनै पनि मित्रराष्ट्रविरुद्ध नेपाली भूमि प्रयोग हुन नदिने विश्वसनीय वातावरण निर्माण गर्नु।
४. राष्ट्रिय सुरक्षाका प्राथमिकताहरू
नेपालले सामना गरिरहेका राजनीतिक, आर्थिक र वातावरणीय चुनौतीहरूको विविधता र जटिलतालाई हेर्दा, राज्यका सीमित स्रोतहरूलाई रणनीतिक रूपमा निर्देशित गर्नु अनिवार्य छ। यसै तथ्यलाई मनन गर्दै, राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिले आठ प्रमुख क्षेत्रहरूलाई प्राथमिकतामा राखेको छ, जसले राज्यको ध्यान र लगानीलाई सबैभन्दा संवेदनशील पक्षहरूमा केन्द्रित गरी नीतिको प्रभावकारिता सुनिश्चित गर्ने लक्ष्य राख्छ।
- राष्ट्रियता र हितको सुरक्षा: राष्ट्रको अस्तित्व, स्वाधीनता र स्वाभिमानको रक्षा गर्दै राष्ट्रिय सीमाको सुरक्षा सुनिश्चित गर्नु।
- जनताको सुरक्षा: नागरिकको जीउधन, स्वास्थ्य, र भावी पुस्ताको समुचित विकासका लागि सुरक्षित वातावरणको प्रत्याभूति दिनु।
- नागरिक हक तथा स्वतन्त्रताको सुरक्षा: प्रत्येक नागरिकले मौलिक अधिकारको निर्बाध उपभोग गर्न सक्ने र आफ्नो कर्तव्य पालना गर्न सक्ने वातावरण सुनिश्चित गर्नु।
- आर्थिक सुरक्षा: परनिर्भरता घटाउँदै आत्मनिर्भर र प्रगतिशील अर्थतन्त्रको निर्माण गरी उच्च आर्थिक वृद्धिदर र त्यसको न्यायोचित वितरण सुनिश्चित गर्नु।
- राज्य व्यवस्थाको सुरक्षा: नेपाल राज्यको सामाजिक-आर्थिक संरचना र संविधानप्रदत्त मौलिक हक तथा स्वतन्त्रताको संरक्षण गर्नु।
- विज्ञान, प्रविधि र सूचनाको सुरक्षा: देशको बौद्धिक र प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता अभिवृद्धि गर्न सूचना प्रणाली र अनुसन्धानको संरक्षण एवं विकास गर्नु।
- संस्कृति तथा जीवनपद्धतिको सुरक्षा: राष्ट्रको पहिचान, इतिहास, भाषा, चालचलन र रीतिरिवाजको संरक्षण गर्नु।
- राष्ट्रिय स्रोत तथा पर्यावरणीय सुरक्षा: प्राकृतिक सम्पदा र वातावरणीय सन्तुलनको दिगो व्यवस्थापन गरी नकारात्मक असरहरूबाट अर्थतन्त्र र मानव परिवेशलाई जोगाउनु।
तर, यी प्राथमिकताहरूको सफल कार्यान्वयनमा बाधा पुऱ्याउन सक्ने आन्तरिक तथा बाह्य खतरा र चुनौतीहरूको पहिचान गर्नु पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ।
५. प्रमुख खतरा तथा चुनौतीहरू
कुनै पनि सुरक्षा नीतिको सान्दर्भिकता र प्रभावकारिताको आकलन त्यसले राष्ट्रले सामना गरिरहेका वास्तविक खतरा र चुनौतीहरूलाई कति सटिक रूपमा पहिचान र सम्बोधन गर्छ भन्ने कुरामा निर्भर रहन्छ। नीतिले नेपालको राष्ट्रिय सुरक्षामा देहायका प्रमुख खतरा र चुनौतीहरू पहिचान गरेको छ:
राजनीतिक चुनौती र खतरा
- लामो सङ्क्रमणकाल र राजनीतिक अस्थिरता।
- राजनीतिक दलहरूमा विभाजन र ध्रुवीकरण।
- गैरसंवैधानिक गतिविधिहरूको बढ्दो प्रभाव।
- अवाञ्छित बाह्य प्रभाव र हस्तक्षेप।
कानुन व्यवस्था सम्बन्धी चुनौती र खतरा
- अपराधको राजनीतिकरण र राजनीतिमा अपराधीकरणको प्रवृत्ति।
- दण्डहीनताको संस्कृति र कानुन उल्लंघन गर्ने प्रवृत्ति।
- संगठित अपराध, भ्रष्टाचार र मानव बेचबिखन।
- साइबर अपराध र आधुनिक प्रविधिको दुरुपयोग।
सामाजिक-आर्थिक चुनौती र खतरा
- कमजोर र परनिर्भर अर्थतन्त्र।
- बढ्दो बेरोजगारी, गरिबी र आर्थिक असमानता।
- अव्यवस्थित बसाइँसराइ र जनसंख्या वृद्धि।
- सामाजिक र नैतिक मूल्य-मान्यताप्रतिको उदासीनता तथा धार्मिक अतिवादको प्रभाव।
विपद् र प्राकृतिक स्रोत सम्बन्धी चुनौती र खतरा
- भूकम्प, बाढी, पहिरो जस्ता प्राकृतिक विपद्हरूको उच्च जोखिम।
- प्राकृतिक स्रोतको अव्यवस्थित र अनियन्त्रित दोहन।
- जलवायु परिवर्तन र वातावरणीय ह्रास।
- मानव सिर्जित विपद्हरू जस्तै प्रदूषण र अव्यवस्थित बसोबास।
अतिवादका कारण उत्पन्न हुने चुनौती र खतरा
- आतंकवाद र अन्तरदेशीय अपराधको सम्भावित सञ्जाल।
- बाह्य घुसपैठ र चलखेल।
- अवैध हातहतियार, विस्फोटक पदार्थ र लागूऔषधको ओसारपसार।
- मुद्रा अपचलन र तस्करी जस्ता गतिविधिमा अतिवादीहरूको संलग्नता।
बाह्य चुनौती र खतरा
- खुला अन्तर्राष्ट्रिय सिमाना र सीमा अतिक्रमण।
- इन्धन र ऊर्जा संकट।
- प्रतिस्पर्धात्मक क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय सुरक्षा वातावरण।
- बाह्य हस्तक्षेप र राजनीतिक अस्थिरता सिर्जना गर्ने प्रयास।
६. कार्यान्वयनको लागि रणनीतिक रूपरेखा
नीतिगत लक्ष्यहरूलाई वास्तविक कार्यमा रूपान्तरण गर्न एक सुस्पष्ट रणनीतिक दृष्टिकोण र प्रभावकारी संस्थागत संरचनाको अपरिहार्यता हुन्छ। राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिले उद्देश्यहरूको व्यावहारिक कार्यान्वयन सुनिश्चित गर्न एक विस्तृत संस्थागत ढाँचा प्रदान गर्दछ।
मूल रणनीतिहरू
नीतिको सफल कार्यान्वयनका लागि देहायका मूल रणनीतिहरू अवलम्बन गरिनेछ:
- राष्ट्रिय सुरक्षालाई हरेक नागरिकको सरोकारको विषय बनाउँदै नागरिक-राज्य सहकार्य अभिवृद्धि गर्ने।
- अव्यवस्था, भ्रष्टाचार र अपराधप्रति शून्य सहनशीलताको संस्कृति विकास गर्ने।
- 'पहिले आन्तरिक, त्यसपछि बाह्य' सुरक्षाको अवधारणाअनुरूप आन्तरिक शान्ति र स्थायित्वलाई सर्वोच्च प्राथमिकता दिने।
- सुरक्षा निकायहरूको संगठनात्मक क्षमता, व्यावसायिकता र आधुनिकीकरणमा जोड दिने।
- राष्ट्रिय सुरक्षासँग सम्बन्धित विषयहरूमा राष्ट्रिय सहमति निर्माण गर्ने।
संस्थागत व्यवस्था र निकायहरूको जिम्मेवारी
नीतिका उद्देश्यहरू प्राप्त गर्न विभिन्न निकायहरूको भूमिका र जिम्मेवारी स्पष्ट रूपमा निर्धारण गरिएको छ:
- राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्: यो नीतिको कार्यान्वयन, अनुगमन र मूल्यांकन गर्ने केन्द्रीय तथा सर्वोच्च निकाय हो। यसले राष्ट्रिय सुरक्षासम्बन्धी समग्र विषयमा सरकारलाई निर्देशन र परामर्श दिन्छ।
- सुरक्षा निकायहरू:
- नेपाली सेना: बाह्य आक्रमणबाट नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता र भौगोलिक अखण्डताको रक्षा गर्नु यसको प्रमुख जिम्मेवारी हो। स्थानीय प्रशासनको नियन्त्रणभन्दा बाहिरको परिस्थिति उत्पन्न भई गम्भीर आन्तरिक सुरक्षा चुनौती खडा भएमा सरकारलाई सहयोग गर्नु पनि यसको जिम्मेवारी हो।
- नेपाल प्रहरी: देशभर आन्तरिक शान्ति-सुव्यवस्था कायम गर्ने, अपराधको रोकथाम तथा अनुसन्धान गर्ने र कानुन कार्यान्वयन गर्ने प्रमुख निकाय हो।
- सशस्त्र प्रहरी बल, नेपाल: सशस्त्र विद्रोह, पृथकतावादी गतिविधि, आतंकवाद नियन्त्रण र सीमा सुरक्षामा केन्द्रित अर्धसैनिक बल हो।
- राष्ट्रिय अनुसन्धान विभाग: राष्ट्रिय हित प्रतिकूलका आन्तरिक तथा बाह्य गतिविधिबारे गोप्य सूचना सङ्कलन, विश्लेषण गरी सरकारलाई उपलब्ध गराउने मुख्य गुप्तचर निकाय हो।
नीतिको प्रभावकारिता सुनिश्चित गर्न समय-समयमा यसको अनुगमन, मूल्यांकन र परिमार्जन गर्ने व्यवस्था गरिएको छ।
७. निष्कर्ष
राष्ट्रिय सुरक्षा नीति, २०७३ ले परम्परागत राज्य-केन्द्रित सुरक्षा र आधुनिक मानव-केन्द्रित सुरक्षाका आयामहरूलाई एकीकृत गर्दै नेपाललाई एक स्वतन्त्र, स्वाधीन, समृद्ध र सुरक्षित राष्ट्रको रूपमा स्थापित गर्न स्पष्ट मार्गनिर्देश गरेको छ। यसले राष्ट्रिय एकता, दिगो शान्ति र आर्थिक समृद्धिलाई राष्ट्रिय हितको केन्द्रमा राखेको छ। नीतिको सफल कार्यान्वयनका लागि राजनीतिक अस्थिरता, दण्डहीनताको अन्त्य र अपराधको राजनीतिकरण जस्ता चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्नु अनिवार्य छ। सबै राजनीतिक दल, राज्यका अंगहरू र आम नागरिकबीच राष्ट्रिय हितका विषयमा साझा दृष्टिकोण र सहकार्य आजको प्रमुख आवश्यकता हो। यस नीतिको प्रभावकारी कार्यान्वयनले मात्रै एक सबल, सुरक्षित र समृद्ध नेपालको परिकल्पनालाई साकार पार्न सकिन्छ।
0 Comments
Any questions or comments? Drop below. Please keep in mind that it must be a meaningful conversation relevant to the topic.